Zware kost over bevangen, gemetten en veldnamen

 

Voorwoord:

Een stukje zware kost.

Zoals ook op deze website is er al veel ge- en beschreven over het gebied Westenschouwen. Ditmaal gaan we ook weer terug in de tijd. En ook nu zal u als lezer toch weer andere straat- en gebiedsnamen tegenkomen dan dat u doorgaans gewend bent of juist onbekend omdat deze nog niet eerder de revue zijn gepasseerd. Zo ziet men nu ook “De Meypacht” als grond van het huidige Duinoord en de weide van Blom tot Kommertjesweegje. Dit heeft dus niets met Camping Meypacht te maken die ligt in werkelijkheid ongeveer op ‘de platte weie’ en ‘de dansmêêt’.

Momenteel zijn er 17 straten in Westenschouwen aanwezig, straten die al menige naam hebben gehad, die ook wel of niet al zijn vernoemd. De 17 straten zijn opgedeeld in 18 postcodes:

 

Duinpad

Paardenbos

Rooiedal (Stoffel Mooijswekken)

Hoge Hilleweg

Kraaijensteinweg (Lieven Theunisseweegtje / Hogeweg / Toledo’s weg / Duinweg)

Westenschouwenseweg (’s Heerenstraate / Dorpsstraat)

De Kure

Toledo’s Pad

Kampweg (Kengerswekken)

Breevosdal

Steenweg (Strandweg / De Steeneweg)

Irisweg

Westerseweg

Lageweg

Kommertjesweegje (Slobkoornswekken / Plokhaarsweegtje)

De Haaijmanweg

Wissewekken

 

Na de overstromingsramp in 1953 is Schouwen-Duiveland door herverkaveling opnieuw ingedeeld. Het schilderachtige landschap, in de loop der eeuwen gevormd met de grillige vorm van landerijen, kronkelende weggetjes en dijkjes, is grotendeels verdwenen.

De herindeling veroorzaakt een rechtlijnig en uniform landschap, geschikt voor efficiënte en moderne landbouw. Uit landschaphistorisch oogpunt echter is met de voornoemde herindeling een waardevol cultuurgoed vrijwel verloren gegaan. Het terugvinden van de oude situatie is moeilijk en alleen nog mogelijk aan de hand van oude kaarten. Oorspronkelijk kleine percelen zijn nu opgenomen in grote kavels, waardoor ook de oude veldnamen verloren gingen. Alleen ouderen herinneren zich soms nog de namen en daarom is het van belang deze vaak historisch gevormde namen thans op te tekenen.

Behalve veldnamen, is gepoogd zoveel mogelijk de boerderijen, vliedbergen, historische gebouwen, (kerke)paden, wegen, dijken, sluizen en watergangen aan te geven.

 

Wat is een „veldnaam" en wat is een „bevang"?

Van oudsher heeft men de behoefte gehad om een plaats of gebiedt( je) aan te kunnen duiden. Uiteraard was dat puur praktisch om aan te duiden waar men zich bevond of naar toe ging, om grenzen van bezit aan te duiden, om beleidsmatige regelingen te kunnen treffen, enz.

Logisch is om zoveel mogelijk natuurlijke grenzen te hanteren, eilanden, watergangen en zandplaten. Ook afzonderlijke percelen kregen een naam. De oorsprong van die namen is lang niet altijd te achterhalen, mede doordat de namen in de loop der tijden afgesleten en verbasterd kunnen zijn, bovendien vonden er soms veranderingen plaats door vergraving, ophoging enz., terwijl de naam behouden bleef, zodat deze niet meer overeenkwam met de werkelijkheid.

De namen van de afzonderlijke percelen noemen we “veldnamen", deze namen geven ons vaak allerlei informatie over landschap en bodemgebruik, flora en fauna, eigendomsverhoudingen, rechtspleging (b.v. “galgeblok"), enz. Deze namen zijn vaak eeuwenlang mondeling overgeleverd en daarom historisch van waarde om bewaard te blijven.

De oudste verdeling van Schouwen is die in “zesde delen". Een andere oude verdeling van de polder Schouwen is die in 217 “bevangen" en van Duiveland in “maaten" of ook „bevangen". Deze verdeling is veelal ontstaan uit oude situaties als eigendomsgrenzen, plaatsnamen, dijkdoorbraken (wellen), vroegere dammen of dijken, vaarten of kreken, vronen en uitgemoerde landen.

Veelal waren de grenzen van de “bevangen" of “maten" voor de verkaveling van de jaren vijftig ook nog terug te vinden in de loop van de polderwegen en/of waterlopen. Zo'n “bevang" of  “mate" bestond weer uit tientallen percelen of perceeltjes van één of meer eigenaren of gebruikers. Op last van het polderbestuur werden vanaf de 16e eeuw om de 7 jaar lijsten gemaakt waarin ieder perceel beschreven stond, de ligging, de grootte, de eigenaar en soms de veldnaam, om zo de polderlasten te kunnen berekenen. Deze lijsten, de zgn. “veldboeken", waarvan nog een aantal bewaard zijn gebleven, zijn tevens een belangrijke bron om zeer oude veldnamen per “bevang" of “mate" op te sporen.

 

Het wellicht goed om enkele begrippen hier summier te omschrijven.

- Dijkerslanden; zijn landen waarover dijkgeschot (belasting) geheven werd.

- Vroonen en leenen; zijn gronden op basis van oude rechten vrij van dijkgeschot.

Uitgegeven in uitslagen uitgezand; zijn afgegraven gronden, bijvoorbeeld ten behoeve van dijkaanleg of wegenverbetering en waren vrij of betaalden slechts een gering bedrag aan lasten.

- Vrijlanden; door hun ligging, bijvoorbeeld kreken of moerassen, vrij van lasten of slechts een deel aan lasten betalend. Haaimannen; waren ook vrij van dijklasten of betaalden slechts een deel. Na beschrijving van ieder bevang, wordt de totale grootte aangegeven en de grootte

waarover dijkgeschot geheven werd. Deze oppervlakten zijn aangegeven in het Schouws gemet afgekort met g. en in de Schouwse roede afgekort met r. Een Schouws gemet is 0,4168 hectare en een Schouwse roede is 3,727 meter in het vierkant, er gaan 300 roeden in één gemet en 720 roeden in één hectare. (Overigens worden de begrippen “gemet" en “roede" heden ten dage in de landbouw op Schouwen-Duiveland nog steeds gehanteerd.)

 

Hoeken en bevangen in Westland zijnde de Heerlijkheid van Westenschouwen in 1775.

le Bevang: Kornelis Jansz. van Zuiden's Bevang. Het bevang daar Jan van Damme’s hoefje in staat.

     Belend:     oost: Maarten Berge's weegje

                        zuid: de Lageweg na Westenschouwen 

                        west: Wiss's Wekken

                        noord: Het scheid tusschen den Westerenban van den duinen en Westland

                        26 g. 299 r. Totaal groot en gegoed

2e Bevang: Kornelis Quirijnsse Boef’s Bevang. Het bevang daar Iman Jacobsz. Bakker in woont.

      Belend:    oost: Wiss's Wekken

                        zuid: de Lageweg

                        west: de Lageweg

                        noord: Koningspad en het scheid tusschen den Westerenban van den duinen en Westland.

                        12 g. 117 r. Totaal groot en gegoed

3e Bevang: Pieter Gillisse of Kerkebevang.

      Belend:    oost: Fijntjeswekken en het scheid tusschen dit bevang en het vierde bevang

                        zuid: Met Sopwekken en het scheid tusschen dit bevang en het vijfde bevang

                        west: De Westweg

                        noord: (en gedeelte oost) De Lageweg

                        85 g. 56 r. Totaal groot en gegoed

4e Bevang: Mattheus Jobse's Bevang. Het bevang daar Cente Bood in woont.

      Belend:    oost: Krauwersweg

                        zuid: Het scheid tusschen dit en het vijfde bevang

                        west: Fijntjeswekken en het scheid tusschen dit en het derde bevang

                        noord: De Lageweg na Westenschouwen

                        38 g. 81 r. Totaal groot en gegoed

5e Bevang: 't Bevang aan de zuidzijde van het Sopwekken.

      Belend:    oost: Krauwersweg

                        zuid: de Inlaag

                        west: Het zuideinde van de Westweg

                        noord: Het Sopwekken voorts gedeeltelijk het scheid tusschen dit en het derde bevang en gedeeltelijk het scheid tusschen dit                                            en het vierde bevang.

                        31 g. 79 r. Totaal groot en gegoed

6e Bevang: Cornelis Imandse’s Bevang. 't Bevang aan de zuidzijde van den Amer.

                        Geïnundeerd en uitgekard*

7e Bevang: Quirijn Lauwer of Pierke Bevang. Het bevang daar de hofstede van wijlen de heer Jacob Junius in gestaan heeft.

      Belend:    oost: (en west) de weg

                        zuid: de Inlaag

                        west: den Duinen

                        noord: de Steeneweg

                        23 g. 12 r. Totaal groot en gedoed

8e Bevang: 't Bevang aan de zuidzijde van de Amer aan den duine.

                        Geïnundeerd en uitgekard*

 

Hoeken of bevangen in de vrije Gemeten.

De Meijpacht van Westenschouwen in 1775

      Belend:    noord: Lieven Theunisse weegtje en de Hoogeweg

                        oost: Plokhaars weegtje

                        west: de Duine

                        zuid: de Steeneweg en de Lageweg

                        35 g. 284 r. Totaal groot en gegoed

 

Veldnamen uit de veldboeken

Bij het doorlezen van oude veldboeken komen we ook regelmatig veldnamen tegen. Wanneer we deze veldnamen vergelijken met de veldnamen, die in gebruik waren tot aan de herverkaveling, blijkt dat vele van deze namen eeuwenlang hebben standgehouden.

 

Namen genoemd in het veldboek van Westland, Heerlijkheid van Westenschouwen 1775

le bevang:  het Haagtje                     

                     het Hoeftje 

3e bevang: Dansmeet 

                     Broodkistje         

                     Bergweije         

                     Schietwekken

                     Het Kerkhof

5e bevang: Têênebosch

7e bevang: Kengerswekken

                     Heerebosch

                     Bosch onder 't Zand

 

Namen genoemd in het veldboek van De Meijpacht van Westerschouwen 1775

Hofstede Bartel Boot

Overgestovene weg

's Heerenstraate

Adriaan van Tholido

 

Veldnamen Westenschouwen zoals vrijwel alle veldnamen zijn deze afkomstig van:

1. hoogten en laagten;

2. de gesteldheid van de bodem;

3. de begroeiing;

4. het agrarisch grondgebruik;

5. de natuurlijke fauna;

6. het vee;

7. de grootte;

8. de vorm;

9. de ligging;

10. de afsluiting, omheining, grensteken;

11. het water;

12. een weg, (kerke)pad, dam, dijk, brug, sluis;

13. een gebouw;

14. eigenaar, gebruiker, beroep;

15. overige namen.

 

 

 

Hieronder ziet u de gemeente Westenschouwen rond 1900 tot 1950. De getrokken lijn geeft ongeveer de gemeentegrens van toen aan.

achter ’t oefje                       B3                                                   bèrgweie, de                B3

blomsland                             B2, B3                                            bosje, ’t                          B2, B3

brêê(j)ë stik, ’t                      B2                                                   broeikasse, de              B2

brôôdkistje, ’t                       B3                                                   dansmêêt, de                B2

garêêl, ’t                                B3                                                   grôôte weie, de            B3

‘aolsweie, d’                         B2, B3                                            ‘oefje, ’t                           B3

‘oek van de duune, d’n      B3                                                   ‘ôôge stik, ’t                   B3

imansbos                              B2                                                    jan fokker                      B3

jan van zuün                         B2                                                   kampweie, de                B3

kaotersland, de                    B3                                                    kapellemêêt, de           B2

kèrkemêêtje, ’t                     B2                                                    kèrk’of, ’t                       B2

kromme stik, ’t                     B3                                                    kure, de                          B2

lange gêêre, de                    B3                                                    lêêge weie, de               B2, B3

meijpacht, de                        A2, B2                                            naest, ‘t ‘of                     B2, B3

ôôge weie, d’                        B2, B3                                            ôôge ‘illebos, ’t              B2

ôôgen ‘il, d’n                        B2                                                    ouwen bôôgerd, den   B2, B3

paerebos, ’t                          B2                                                    platteweie, de                B2

rôôie dal, ’t                           B2                                                    schoenlappersbos, ’t    B2

slangersbos, ’t                     A2, A3, B2, B3                                vliegersland, de             B2, B3

vô ‘t ‘oefje                            B3                                                    waetermoletje, ’t           B3

weie van kees van Burgh, de B3                                               weitjes, de                      B3

wesschouwse inlaege, de B3

 

Ook op de kaart (slecht te lezen), aan de linkerkant in de duinen, de nummers die corresponderen met de volgende duinhuizen:

28. De Abeelen                                                  29. De Duindoorn

30. ‘t Duinhuys                                                  31. De Hut

32. ’t Kamphuijs                                                33. De Kolle

34. De Vlinder                                                    35. Westkenshill

36. De Wijde Blik                                               37. De Zeedraak

38. Hotel-Pension Zeelust                               39. ’t Zonnehuis

 

Andere niet genoemde gebieden liggen net op of over de scheiding van de Heerlijkheid Westenschouwen en Heerlijkheid Burgh. Deze scheidingen zijn in het verleden soms verlegd in meer of minder. De grenzen (postcode’s) van Westenschouwen zijn momenteel groter dan in de jaren van bevangen en gemetten. Ook kun je zien dat in vroeger jaren het noordelijke gebied boven de hedendaagse Kraaijensteinweg, niet behoorde tot Westenschouwen en behoorde tot het bevang “Weste van Ban van den Duine”.

 

Wat is een „kerkepad"?

Een kerkepad, ook wel schoolpad genoemd, is een smal pad voor voetgangers door het land richting dorp of stad.

Eeuwenlang waren de bestaande zand of kleiwegen voor voetgangers vaak nauwelijks begaanbaar, zodat er naast de bestaande wegen, maar ook wel apart hiervan, voetpaden ontstonden. Deze paden liepen soms langs de bestaande wegen, soms aan de andere kant van de sloot over het voorhoofd van een perceel, deze lagen vaak wat hoger dus droger, soms “stok over blok', dwars over een perceel. Over sloten lag een brede plank soms voorzien van een leuninkje. Ter verhindering van doorgang van vee had men op sommige plaatsen een hekje gemaakt. Vroeger verplaatste men zich meestal lopend, er waren er maar weinigen die zich een rijtuig konden permitteren, fietsen waren er nog niet. Veel kerkgangers en schoolkinderen maakten gebruik van deze paden maar ook landarbeiders van en naar hun werk, enz. Vaak liepen deze paden dus over grond van de boeren, echter door eeuwen lang gebruik van deze paden had men recht van overpad en moesten de boeren deze paden in stand houden. Er zijn wel processen bekend waarbij de boer recht van overpad weigerde en het pad omgeploegd had, toch moest hij dan echter altijd het recht van overpad weer geven. Ieder dorp op Schouwen-Duiveland kende wel van deze paden, helaas zijn deze paden door verharding van wegen, de verkaveling, gebruik van auto's en fietsen praktisch geheel verdwenen.

 

Het verdwenen oude duinlandschap van Westenschouwen.

Nog een opfrissing van een ander hoofdstuk.

Het veen dat op het strand bij Westenschouwen te zien was, inmiddels ligt er 3 meter zand supplementie overheen, vormt wellicht een restant van een begroeide vlakte tussen de voormalige oude Zuidduinrijen. Op reconstructiekaarten van de Oosterschelde monding in de Romeinse tijd kunnen we dit oude duinlandschap zien, misschien stak het ten opzichte van de huidige kust wel 5 km in zee! Verspoelde vondsten uit de Romeinse en Karolingische tijd zijn op het strand gevonden. De zandplaat Noordland in de Oosterschelde (waar nu voor een deel de Oosterscheldekering op ligt) kwam wellicht aan z'n naam als land ten noorden van de Roompot, de belangrijkste uitmonding van de Schelde in de Romeinse tijd. Wellicht is in dit westelijk, nu verloren, duinengebied een domein uit de Karolingische tijd te plaatsen dat we in 828 tegenkomen met de aanduiding “villa Scaltheim, quae iuxta ostium Scaldis fluminis" (de villa Scaltheim nabij de monding van de rivier de

Schelde).

Kaart uit 1656
Kaart uit 1656

Waar nu het sluitgat Hammen en het vroegere werkeiland Roggenplaat als onderdeel van de Oosterscheldekering liggen, bevond zich in de Middeleeuwen nog een duingebied, de Zuidduinen. Erachter lag een poldergebied dat Burgh en Westland genoemd werd, een gebied dat niet bij de polder Schouwen behoorde (het lag buiten de Scelveringhe). Zuidelijk van Burgh lag Clauskinderen, in Westland lag Westenschouwen (en wellicht Westkerke).

Burgh en Westland werd toen door duinen beschermd en niet door een dijk. De Zuidduinen sloten niet aan op de Westduinen, want daartussen was een opening voor een geul die doorliep tot bij Haamstede (Westee?). Aan dit water had zich de haven van Westenschouwen ontwikkeld, die vooral in de vroege Middeleeuwen van betekenis is geweest, maar die later door verzanding totaal verdween. De zich sterk verbredende Oosterschelde heeft Burgh en Westland aangetast en tenslotte de Zuidduinen totaal weggeslagen. In de 16e eeuw werd Clauskinderen prijsgegeven. In de 18e eeuw tenslotte wordt de laatste inlaagdijk gelegd (1744) en liggen er nog een paar duintjes op een oudere dijk. De laatste herinneringen slaan op een kaart uit 1806. Ongeveer op de huidige plaats van de aanzet van de vroegere hulpbrug naar de Neeltje Jans staat Zuidduinsch Paalhoofd en bij de huidige damaanzet van de Oosterscheldekering: Zuidduinsche Nolle of Westnolle.

Een paar veldnamen uit de 18e eeuw geven aan dat er bossen lagen: Zierikzeesche Bosch, Heere Bosch, Bosch onder ’t zand.

Ook lag er een duinmeer. De restanten van een deel van Oud-Westenschouwen zijn op het strand teruggevonden. Het achterland van Westenschouwen was dus zuidelijk een aanzienlijk stuk groter dan men tegenwoordig ziet.

 

 

Note: *= grond onder een laagje water gezet en later afgegraven en met karren afgevoerd. Voorbeelden zijn nog te zien bij de diverse inlagen.