In oorlog, WOII

*Aan het einde van dit verslag vind u een fotocollage over stellingen in Westenschouwen.

Op 8 september 1939 sneuvelden de eerste Nederlandse militairen, bij het zinken van de mijnenveger Willem van Ewijck, ter hoogte van de Noordvaarder bij West-Terschelling. Bij het tot stand brengen van een doorvaart in het Boomkensdiep werd het schip door een geactiveerde verspermijn midscheeps geraakt. De mijnenveger brak in tweeën en zonk onmiddellijk in 10 meter diep water. Daarbij verloren 30 bemanningsleden het leven. Op 18 november 1939 zonk het Nederlandse passagiersschip Simon Bolivar voor de oostkust van Engeland na op een vermoedelijk Duitse mijn gelopen te zijn. Daarbij kwamen 84 passagiers en 18 bemanningsleden om. Dit waren de eerste Nederlandse burgerslachtoffers van de oorlog. Hoewel Nederland bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in september 1939 zich opnieuw neutraal had verklaard, viel Duitsland op 10 mei 1940 Nederland (alsmede België en Luxemburg) toch binnen. Reeds in de vroege ochtend werd het vliegveld bij Nieuw-Haamstede gebombardeerd. Ook de opvolgende 3 dagen was het raak en daarbij waren alle vliegtuigen daar aanwezig, vernietigd of beschadigd.

Al op 15 mei was de capitulatie een feit, echter dit gold nog niet voor de provincie Zeeland. Van hieruit wilden men de Duitsers vertragen zodat de Fransen troepen op Walcheren zich op tijd zouden kunnen terugtrekken. Op 16 mei vertrokken teven 10 officieren en 47 onderofficieren vanuit Zierikzee naar Engeland. Vanuit Zijpe werd Schouwen overrompeld en 17 mei werd als laatste de omgeving Haamstede als ingenomen beschouwd. Wat generaal Durand had gevreesd gebeurde in de kleine uurtjes van 17 mei. Met stormboten en pontons staken de Duitsers over van Tholen om 2.30 uur, wel niet naar Zuid-Beveland, maar naar Schouwen-Duiveland. Weliswaar is de afstand tussen Tholen en Schouwen-Duiveland de helft van de afstand tussen Tholen en Zuid-Beveland, maar het principe is hetzelfde. De Nederlandse  bezetting werd verrast. Om 7.00 uur was het hele eiland in handen van de Duitsers. Slechts de troepen onder bevel van majoor Meijer hadden in Zierikzee tegenstand geboden. Dat had de Nederlanders enige verliezen gekost". De Duitsers hadden  drie doden te betreuren'". De Bath II (onderzoekingsvaartuig Kon. Marine) lag in de morgen van 17 mei bij de ingang van het Krabbegat, vlak onder de kust van Schouwen. Daar hoorde de commandant van een Nederlands militair dat Schouwen-Duiveland had gecapituleerd en besloot onmiddellijk het anker te lichten en naar buiten te varen. Maar bij het hiervoor  noodzakelijke rondzwaaien, nadat het anker was  gelicht, kwam de ketting van de boei, die daar lag, in de schroef en kon niet worden geklaard. De commandant liet de witte vlag hijsen en wachtte de gebeurtenissen af. Die kwamen heel spoedig in de vorm van de Franse chasseurs 6 en 41 die in de vroege ochtend het door de Duitsers bezette eiland Tholen hadden beschoten. De commandant van deze groep chasseurs probeerde verbinding met het bewakingsvaartuig met de witte vlag te krijgen. Dat lukte niet. De commandant van de Bath II deed toen nogmaals een poging om van de boei los te komen door de machine te laten doordraaien. Dat lukte toen wel, maar hij liet na de Nederlandse vlag hijsen. De  commandant van de Franse chasseurs had inmiddels de overtuiging gekregen dal het Nederlandse bewakingsvaartuig zich aan de Duitsers wilde overgeven en had het vuur geopend. De commandant van de Bath II zette daarop het schip aan de grond "... waarna de bemanning overboord sprong en onder het artillerievuur van de Chasseurs, zwemmende aan land kwam en het schip in handen van de Duitse bezetting viel".

Net als veel kustgebieden richtten de Duitsers ook de westhoek van Schouwen-Duiveland in als ‘Stützpunktgruppe’. De Kop van Schouwen werd extra beschermd omdat hier de noordflank van Walcheren en de zuidflank van Hoek van Holland verdedigd moesten worden. Voor de Duitse bezetter waren de Oosterschelde en de Grevelingen belangrijke zeearmen. Mochten de geallieerden een invasie overwegen, zo was de redenering, dan zou die gericht zijn op het innemen van de havensteden Antwerpen en Rotterdam. Controle over die waterwegen was voor de Duitsers dan ook een wezenlijke opgave. Strategisch was Schouwen-Duiveland belangrijk, maar minder belangrijk dan Walcheren. Een goede indicator daarvoor is het aantal bomvrije bunkers op de eilanden. Op Schouwen-Duiveland zijn dat er ongeveer tachtig á negentig geweest, terwijl dat er op Walcheren meer dan driehonderd zijn. Van de grofweg duizend bunkers die er op Schouwen-Duiveland zijn gebouwd, zijn er nu nog een paar honderd over. Ruim een tiental zware bomvrije bunkers en enkele tientallen kleinere bunkers die uit dunwandig beton of metselwerk zijn opgetrokken. Verdwenen zijn in ieder geval de geschutsbunkers die deel uitmaakten van de drie kustbatterijen die aan de buitenzijde van de duinen lagen en de Oosterschelde en Grevelingen moesten afsluiten. Deze bomvrije bunkers staan er niet meer. Wat echter wel gebleven is, zijn de bomvrije bunkers die bij het vliegveld van Nieuw-Haamstede zijn gebouwd en de bunkers in de noordoosthoek van het Slotbos, nabij de Kloosterweg. Deze bunkererfenis danken we vooral aan de locatie. Wat verder van het duin en in de bossen, hebben ze blijkbaar tientallen jaren lang niemand in de weg gestaan.

De bunkers in de bossen van Slot Haamstede zijn bijzonder omdat het hier om een nagenoeg compleet bunkercomplex gaat. Juist omdat bijna alles er nog staat en ook in het oorspronkelijk verband, bezit dit complex een grote militair historische waarde. Die waarde is groter dan de aanwezigheid van losse bunkers waarbij samenhang en structuur zijn verdwenen.In dit Slotbos was het bataljonshoofdkwartier van de Stützpunktgruppe Schouwen gevestigd. Naast de commandobunker, of in de volksmond: ‘de Walvisbunker’, staan er zes manschappenbunkers, twee munitiebunkers en een grote hospitaalbunker. In de commandobunker bivakkeerden de bataljonscommandant en zijn staf. Wat verderop in de bossen lagen de manschappenbunkers. Bij invasiegevaar moesten deze onderdak kunnen bieden aan een reserve infanterie-eenheid en ruim honderd soldaten herbergen.

Tot slot ligt in het bos ook de grote hospitaalbunker. Een bijzonder type dat slechts zes maal in de Atlantikwall is gebouwd en dan alleen in Nederland. Van de oorspronkelijke vijf van destijds, bestaan alleen nog de exemplaren in IJmuiden, Katwijk, Wassenaar en de bunker op Schouwen-Duiveland. In de grote bunker –met afmetingen van 29 bij 15 meter– werden gewonden verzorgd en konden operaties worden uitgevoerd. Het verzorgingsgebied van deze bunker was voor de gehele Stützpunktgruppe.

Als wij ons concentreren op het gebied Westenschouwen dan zien we dat het wel een hele grote impact heeft gehad op de samenleving aldaar. Het eerste jaar tot aan de laatste maand van 1941 was er nog niet veel veranderd rondom Westenschouwen maar hier kwam evenwel verandering in. Doordat de oorlog zich had uitgebreid met Rusland en de dreiging van Engeland ging er 7 november 1941 een brief uit naar de bevelhebbers in den landen dat de kust voorzien moest gaan worden van een verdedigingslinie en zo geschiedde het bevel op 14 december dat er gestart moest worden van “De Neue Westwall”. Het stukje duin tussen de rotonde, Toledo’s pad en de volgende duinovergang werd voorzien van wel 140 stuks aan artillerie, woonruimte’s, schuttersputjes, schuilkelders enz. Links van de rotonde tot aan de punt waren naast een 6-tal artilleriegeschutsbunkers ook de nodige bouwsels uit de grond gestampt. Op De Punt zelf verrees een kleine infanteriestelling met bunkers en geschut. Dit om i.s.m. het geschut op Walcheren de gehele toegang van de Oosterschelde af te kunnen sluiten voor vaartuigen. Kortom het hele gebied was één grote krijgsgemeenschap. Ik benoem hierbij de belangrijkste punten: Het was een Marine Batterie waartoe behorende, 6x7,5cm kanon, 2x 2cm luchtafweer geschut, 5x lichte mitrailleur, 1x lichte mortier, 1x zware mortier, 20x vlammenwerper,14x geschutsopstelling, diverse onderkomens voor 250 tot 300 man, en de benodigde munitiebunkers, zoeklichtopstellingen, toiletgebouwen, keukens, hospita enz enz. Woningen werden hiervoor afgebroken of omgebouwd tot bevelwoning. Stukken bos werden kaal gemaakt ivm de bunkerbouw en het vervoer er naar toe. Ook op het weiland van Duinoord heeft een grote barak gestaan. Uiteindelijk heeft dit alles tot niets geleid, de bevrijder is nooit geland op de Wester-Ban zoals in Normandië.

De geallieerden bevrijdden Zeeuws-Vlaanderen, de Bevelanden, Walcheren, Tholen en Sint-Philipsland al in het najaar van 1944. Maar Schouwen-Duiveland werd pas in mei 1945 bevrijd waarbij Westenschouwen als laatste aan de beurt was. Volgens gemeentesecretaris Huib Uil en amateurhistoricus Wim de Vrieze hadden de geallieerden geen haast met de bevrijding van Schouwen-Duiveland, omdat ze eerst de Westerschelde in handen wilden krijgen. Want zo konden ze opstomen naar het strategisch belangrijke Antwerpen. Bovendien zou het eiland moeilijk in te nemen zijn, omdat de Duitsers het voor een groot deel onder water hadden gezet. Daarmee wilden ze een landing door de geallieerden bemoeilijken. Een groot deel van de bevolking was geëvacueerd naar Zuid-Holland, Noord-Brabant en naar andere delen van Zeeland, die inmiddels al wel waren bevrijd.

Bruinisse was door haar ligging aan een samenvloeiing van vaarwateren en door haar havens een punt van strategisch belang voor de oorlogvoerenden. In het voorjaar van 1944 werd Schouwen-Duiveland geïnundeerd (onder water gezet). De bevolking van Bruinisse was nagenoeg geheel geëvacueerd. Bombardementen op de Duitse schepen in de Vluchthaven en de veerboot 'Minister Lely' volgden. Bruinisse en omstreken waren al van meet af aan door de geallieerden beschoten. Het dorp werd sinds 6 november 1944 regelmatig van Sint Philipsland af onder vuur genomen.Op 5 januari 1945 kreeg ook Bruinisse een vreselijk bombardement van de geallieerden te verduren. Wat nog niet kapot was, werd door de geallieerden nog verder vernield; overigens zinloos omdat de Duitse troepen toen al lang uit het dorp vertrokken waren. Later zou Bruinisse veruit de zwaarst getroffen plaats blijken te zijn.

Burgh-Haamstede werd in de ochtend van 17 september opgeschrikt door een zwaar bombardement. Op verschillende plaatsen werd het afweergeschut van de Duitsers gebombardeerd. Vijf inwoners verloren daarbij het leven. Het bombardement bleek een voorbode te zijn van de operatie Market Garden. Om de weg vrij te maken voor de duizenden vliegtuigen die over de Kop van Schouwen moesten vliegen, werden de Duitsers bestookt. Operatie Market Garden was een geallieerd offensief om in één keer vanaf de Nederlandse grens door te stoten. Daarmee zouden in een klap alle grote waterwegen naar het Ruhrgebied overgestoken zijn. Parachutisten werden gedropt achter de vijandelijke linies. Uiteindelijk mislukte de operatie en de opmars van de geallieerden stagneerde. De start van de operatie Market Garden is niemand in de Westhoek ontgaan. Rond het middaguur kwamen de vliegtuigen. Dakota's die grote zweefvliegtuigen (met parachutisten en materieel) voorttrokken. De vliegtuigen werden ter bescherming begeleid door Spitfires en Mustangs. Uur na uur trokken de vlíegtuígen over. De destijds zevenjarige Wim de Vrieze herinnert zich deze dag nog goed. ,,Mijn vader zei 'noe isten oorlog zó aot elope'" Dat bleek voor Schouwen-Duiveland allesbehalve waar. Het eiland moest wachten tot de lente van 1945. Twee dagen lang kwamen de vliegtuigen over en ondanks het bombardement op zondagochtend werd door de Duitsers vanuit de bunkers in de duinen bij Haamstede voortdurend op de vliegtuigen geschoten. De tweede dag moesten twee zweeftoestellen in de Westhoek een noodlanding maken. Een derde kwam neer bij Dreischor en een vierde maakte een noodlanding bij Nieuwerkerk. Ook een van de trekkende Dakota's kwam neer en werd verwoest.

De vele bunkers zijn inmiddels allemaal geruimd in het duingebied bij Westenschouwen, het puin van de sloop werd veelal gebruikt om de lokale voet- en ruiterpaden opnieuw te verharden. Verderop met name in de Meeuwenduinen, Zeepe, Verklikker zijn er nog vele te vinden. Intact of alleen nog maar ruïnes. De nog bestaande bunkers zijn echter verboden gebied maar menig ‘bunkerjager’ weet ze vinden en zal ze bezoeken. 

Leestip: Om te weten hoe de bevolking buiten Westenschouwen te lijden heeft gehad onder de Duitse bezetting kan ik U het onderstaande boek aanraden.

De tien van Renesse geschreven door Ellen de Vriend.

De afbeeldingen hieronder staan random afgebeeld, dus niet op volgorde van positie of bouwjaar. Wel getracht om bij elke foto een kort commentaar te schijven. Hopelijk kunt u zich een voorstelling maken over hoe het was.